Quechua y aimara nel camín de la normalización llingüística

Dempués del saquéu y destrucción cultural d’América llatina y la resistencia d'alrodiu de 500 años, ún de los pocos capitales culturales entá vivu ye la llingua materna, la llingua nacional quechua y aimara. Pero como capital cultural ye tamién simbólicu como señala l’antropólogu francés Pierre Bourdieu, el mundiu social, les rellaciones sociales, nel nuesu casu andinu, ye un universu d’intercambios simbólicos (rellaciones de dominación). Les rellaciones de comunicación, los intercambios llingüísticos son tamién rellaciones ya interaiciones de poder simbólicu.
Esti capital amenazáu pola globalización, les ideoloxíes lliberales y neolliberales (los think tanks) cayeran nel desprestixu. Creóse un falsu imaxinariu negativu de les llingües vernácules venceyándoles a la probitú, l’analfabetismu, la ruralidá y el subdesendolcu; productu d’estos marcos y esquemes creaos faen que los propios usuarios munches vegaes ñeguen ser quechues o aimares, a pesar de les sos evidencies llingüístiques y raciales, o vense a sigo mesmos con ciertu complexu d’inferioridá al pertenecer a una comunidá llingüística quechua o aimara, ehí s’entama cola crisis d’identidá; según estos modelos mentales creaos y recreaos demientres cinco sieglos los individuos identifíquense nuna coleutividá única gracies al espeyu d’una llingua común reconocida supuestamente como de prestixu polos grupos dominantes: el castellanu, anque seya esoglósica y tea fuera de la verdá. Como señala Charauderau, l’imaxinariu de la identidá llingüística ye alimentáu por dos discursos: ún que la llingua d’un pueblu ye’l so xeniu, esti perdura al traviés de la hestoria (bases hestóriques) y segundu, la llingua constrúi integración social y se forxa’l simbolismu identitariu, mui deterioráu nel nuesu contestu, cimeramente na mayoría la mocedá que vien perdiendo la conciencia llingüística d’usu.

La mocedá constitúi’l capital de la esistencia sólida d’una llingua. D’alcuerdu col Censu nacional 2007, del total de la población peruana (28.220.764 habitantes) el 83,9% mayores de 5 y más años son castellánfalantes; el 13,2% quechua; el 1,8% aimara, mientres que’l 0,9% deprendió otra llingua nativa. En rellación a los Censos de 1993, el castellanu xorreció en 3,6 de 80,3% (15.405.140) a 83,9% (20.718.227), mentanto los usuarios del Quechua disminuyen en 3,3% (2.1% nel seutor urbanu y 2.3% nel rural).

Pola so parte, la UNESCO (2009) ellaboró un Atles de les llingües amenazaes nel mundiu, marcáu con un respeutivu collor según l’estáu de les llingües. La situación del quechua, por exemplu, ta considerada en pelligru:

• Quechua de Cuzco vulnerable (blancu).
• Quechua d’Ancash, Huanuco, Ayacucho en pelligru (mariellu)
• Quechua de Cajamarca, San Martín, Pasco, Junin, Huanca seriamente en pelligru (roxu).
• Quechua de Chachapoyas, Paracas, Yauyus n’estáu críticu (bermeyu: yá nun tien falantes).

Adolfo Zárate Pérez

Fonte: Los Andes, Perú